Projenin Amacı ve Gerekçesi
Ülkemizde çerezlik ayçiçeği en fazla tüketilen çerez konumunda olup ekim alanı son yıllarda artış göstermiştir. Ülkemizde çerezlik ayçiçeği üretimindeki en önemli sorunlar; çeşit, verim ve randımanın düşük olmasıdır. Çerezlik ayçiçeği tohumluğu olarak çoğunlukla kalite özellikleri farklı, tip dışı bitkilerin çok olduğu köy popülasyonları kullanılmaktadır. Bu nedenle, tüketiciye yüksek kalitede standart ürün sunulması, yüksek verim ve randıman alınabilmesi için, kaliteli çeşitlerin geliştirilmesi son derece önemlidir.
Denizli yöresinde yetiştirilen beyaz renkli çerezlik ayçiçeğinin ve koyu gri renkli Kırkağaç popülasyonunun son yıllarda verim ve kalite özelliklerinin azaldığı görülmektedir. Kalite özelliklerinin azalması ile birlikte pazar değeri düşmüş, bölge çiftçisi elindeki ürünü satamamaya veya düşük ücret ile satmaya başlamıştır. Bölgede yetiştirilen beyaz renkli çerezlik ayçiçeği ülkemizde ihracatı en fazla yapılan çerezlik ayçiçeğidir. Fakat kalite özelliklerinin azalması ile birlikte ihracat oranı da azalmıştır. Yine koyu gri renkli Kırkağaç popülasyon çeşidi de son yıllarda çok tercih edilmeye başlamıştır. Bu nedenle proje kapsamında bölgede yetiştirilen yerel popülasyon çeşitlerin saflaştırılması planlanmıştır. Proje ile Türkiye’de çerezlik ayçiçeği yetiştiriciliği yapılan bölgelerde, çiftçiler tarafından tercih edilen beyaz renkte ve koyu gri renkte olan iki adet popülasyon çeşidin negatif ve pozitif seleksiyon yapılarak kalite özelliklerinin iyileştirilmesi ve çeşitlerin saflaştırılması planlanmıştır. Fakat projenin birinci yılında alınan sonuçlara göre Kırkağaç popülasyonu ile ilgili çalışmalar iptal edilmiştir. Mevcut popülasyon çeşitlerin özellikleri iyileştirilerek ihracat oranının artırılması, bölge çiftçileri ve ülke ekonomisi için oldukça önemlidir.
Proje süresince Denizli yöresinde denenmek üzere yaklaşık 7 adet çerezlik hibrit çeşitler oluşturulacak ve bunlar verim denemelerinde denenecektir. Bu çalışmada amaç, yöreye uygun, orobanşa ve mildiyö hastalığına dayanıklı, yüksek verimli, farklı tane renklerine sahip, tanesi iri hibrit çerezlik çeşitlerin geliştirilmesidir.
Proje Yürütücüleri / Paydaşları
Denizli Ticaret Borsası
Denizli Tarım ve Orman İl Müdürlüğü
Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü
Pamukkale Üniversitesi
Projenin Gerekçesi ve Hedeflerimiz
Son yıllarda halkımızın tüketim alışkanlıkları değişmeye başlamıştır. Çin’den gelen çerezlik siyah Ayçekirdeği yoğun rağbet görmüştür.
Çin çekirdeği Siyah rengi, dolgun iç yapısı ile öne çıkmaktadır.
Bölgemizde de bu özellikler haiz, yerel şartlara uyum sağlamış çeşitlerimiz mevcuttur.
Piyasanın talep ettiği özelliklerde Ayçekirdeği yetiştirilmesi ve yerel çeşitlerin ıslahı için bu projeyi başlattık.
Ekim ve Deneme yapılan araziler
Pamukkale Üniversitesi’ne ait Çal İlçesinde bulunan Tohum Islah ve Genetik Araştırma Merkezinde bulunan 400 dekar araziye KIRKAĞAÇ çeşidi ekildi.
Medet – TAVAS ilçesinde bulunan 8 dekarlık hibrit tohum deneme arazine KIRKAĞAÇ çeşidi ve Trakya Araştırmaya ait AHMET BEY, METİN BEY, ÇETİN BEY çeşidleri ekildi.
2. Proje Bulguları
Islah Çalışmaları
Projenin bir önceki döneminde Kırkağaç yerel popülasyon materyalleri ile yapılan çalışmalarda çeşit ile ilgili olumlu sonuçlar elde edilmemiştir. Gerek verim potansiyeli gerek kendine döllenme oranının çok düşük olması sebebiyle Kırkağaç yerel popülasyonu çeşidi ile ilgili çalışmalar projeden çıkartılmıştır.
2020 yılında projenin bu bölümünde, Denizli yöresinde yetiştirilen beyaz renkli çerezlik ayçiçeği materyalleri kullanılmıştır. Bu çeşitler 2020 yaz döneminde Edirne’de 2 adet seraya ekilmiştir. Bu seralarda popülasyon ıslahı yöntemleri kullanılarak iyileştirme çalışmalarına devam edilmiştir.
Beyaz renkli çerezlik ayçiçeği 2 seraya 12 Mayıs 2020 tarihinde ekilmiştir. Seralardan bitkiler 21 Eylül 2019 tarihinde hasat edilmiştir. Seralar, bitkilerin çiçeklenme döneminden önce izolasyon tülleri ile kapatılarak yabancı döllenme engellenmiştir.
Çeşide ait birinci serada, 2019 yılında negatif seleksiyon yöntemi kullanılarak elde edilen bitkiler ekilmiştir. 2020 yılında bu serada negatif seleksiyon yöntemi kullanılarak istenilmeyen bitkiler popülasyondan uzaklaştırılmıştır. Geri kalan bitkilerden toz toplanarak sibleme yöntemi ile melezlemeler yapılmıştır. Hasat edilen bitkilerden taneleri beğenilenler seçilip bulk edilmiştir. Bu tohumlar 2021 yılında ekilecektir.
Çeşide ait ikinci serada 2019 yılında negatif seleksiyon yapıldıktan sonra geriye kalan bitkilerde tane büyüklüğü, tane rengi ve kendine döllenme oranlarına göre pozitif seleksiyon yapılarak seçilen 22 adet tek bitki bulk edilerek ekilmiştir. 2020 yılında negatif seleksiyon yapılmıştır. Negatif seleksiyon sonrasında kalan bitkilerde döllenme tamamlandıktan sonra tane büyüklüğü, tane rengi ve kendine döllenme oranlarına göre pozitif seleksiyon yapılarak beyaz renkli çeşitte 32 adet tek bitki seçilmiştir. Seçilen bu bitkiler 2021 yılında seralara bulk edilip ekilecektir.
Verim Denemeleri
Verim denemeleri Denizli ili Tavas İlçesinde, 20 Mayıs 2020 tarihinde ekilmiştir. Deneme, tesadüf blokları deneme desenine göre 3 tekerrürlü olarak yürütülmüştür. Denemede, Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsüne ait AHMETBEY, 13 TRÇ 018, 13 TRÇ 020, AVESA BEYAZI, AVESA ÇRZ 2012 ve SOMUN BEYAZI hibrit çerezlik ayçiçeği çeşitleri ile Denizli yöresinde ekimi yapılan Beyaz tip popülasyon çeşitleri ekilmiştir. 5 kere sulama yapılmıştır. Sonuçlar aşağıdaki çizelgede verilmiştir.
Bitkiler 2 Ekim 2020 tarihinde hasat edilmiştir.
Denemede aşağıdaki gözlemler alınmıştır:
Tane verimi (kg/da):
Yağ Oranı (%):
Tane eni:
Tane boyu:
Hektolitre ağırlığı(g):
Tane İç Oranı:
8 mm elek randımanı(%):
9 mm elek randımanı(%):
Deneme Sonuçları
*Tane verimi: CV (%) = 7,1 LSD= 51,4kg/da
Denizli ili Tavas ilçesinde kurulan verim denemelerinden elde edilen sonuçlara göre, çeşitler 333,4 kg/da (Yerli Beyaz) ile 513,5 kg/da (Somun Beyazı) arasında dekara verim değerlerine sahiptir. Çeşitlerden Somun Beyazı, 513,5 kg/da verim ile diğer çeşitlerin verim değerlerinin üzerinde olup, istatistiksel olarak da en yüksek verim veren çeşit olarak ayrı grupta yer almaktadır. Somun Beyaz çeşidini takip eden diğer çeşitlerden Ahmetbey, 13 TRÇ 020, Avesa Beyazı ve 13 TRÇ 018 dekara verim olarak en yüksek verim veren çeşitlerle aynı grupta yer almıştır. Çeşitlere ait tane boyutlarına değerler incelendiğinde yerel popülasyon çeşidinin tane eni ve tane boyunun ( 9mm ve 23,4 mm) yüksek olduğu görülmüştür. Diğer çeşitlerden tane boyu olarak en yüksek değer Somun Beyazı çeşidinden elde edilmiştir. Yerel popülasyon çeşidin tane boyutları yüksek olmasına rağmen, tane iç oranı ve hektolitre ağırlığı çok düşüktür. Hektolitre ağırlığı incelendiğinde en düşük değer yerel popülasyon çeşitler (65 gr/lt) en yüksek değer Somun Beyazı (90 gr/lt) çeşidinden elde edilmiştir. Tane iç oranı incelendiğinde, en düşük değer yerel popülasyon çeşitten (%47), en yüksek değer Avesa Beyazı (%61) ve Somun Beyazı (%59,9) çeşitlerinden elde edilmiştir.
Sonuç olarak, yerel popülasyon çeşidin tane boyutu değerlerine ulaşılamamış, fakat tane verimi, tane iç oranı ve hektolitre ağırlığı bakımında ümitvar sonuçlar elde edilmiştir. Proje kapsamında geliştirilecek yeni aday çeşitlerin planlamasında tane boyutu değerleri de dikkate alınacaktır.
Gelecek Yıl Çalışmaları
2020 yılında seralardan negatif ve pozitif seleksiyonlar ile seçilip bulk edilen bitkiler, 2021 yılında seralara ekilecektir. 2020 yılında Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından oluşturulan aday çeşitler ön verim denemelerinde 2021 yılında test edilecektir. Denemeler, Denizli ve Edirne lokasyonlarında kurulacaktır.
Denizli Ticaret Borsası Yönetim Kurulu Başkanı İbrahim Tefenlili, Ticaret Borsası Yönetimi’nin 9-10 Aralık tarihlerinde Pamukkale Üniversitesi (PAÜ) Rektörü Prof. Dr. Ahmet Kutluhan ile birlikte gerçekleştirdiği Eskişehir ve Edirne seyahatlerini değerlendirdi. Başkan Tefenlili açıklamasında, “Eskişehir Geçit Kuşağı Tarımsal Araştırma Enstitüsü ve Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü’nü ziyaret ederek, Leblebilik Nohut Projesi’nin 6. Çerezlik Ayçekirdeği Projesi’nin 3. yılını değerlendirdik” dedi.
Leblebilik Nohutta Tescillenecek Üç Çeşidimiz Var
2016 yılında, Denizli Ticaret Borsası, Türkiye Enerji, Nükleer ve Maden Araştırma Kurumu (TENMAK), Eskişehir Geçit Kuşağı Tarımsal Araştırma Enstitüsü ve Denizli Tarım ve Orman İl Müdürlüğü ile ‘Nükleer Teknikler Kullanılarak Leblebilik Nohut Islahı Projesi’nin başladığını hatırlatan Başkan Tefenlili açıklamasında “paydaşlarımızla Eskişehir Geçit Kuşağı’nda bir araya gelerek 2021 yılında geldiğimiz noktayı değerlendirdik. TENMAK Nükleer Enerji Araştırma Enstitüsü’nde görevli olan Dr. Zafer Sağel, Borsamız heyetine, PAÜ Rektörü Prof. Dr. Ahmet Kutluhan ve PAÜ Biyoloji Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ali Ramazan Alan’a proje başlagıcından günümüze kadar olan süreçte yapılan çalışmalar hakkında bilgiler aktardı. 2021 yılında elde ettiğimiz sonuçlar neticesinde 3 çeşit Leblebilik Nohut Tohumu’nun tescilleneceğinin müjdesini vermek istiyorum. Çalışmalarımız neticesinde sektörün ihtiyacı olan iri taneli, kolay soyulabilen, işlem görmeye ve hastalıklara dayanıklı nohut tohumu elde ettik. 1 çeşidi tescile gönderdik, 2 çeşidi 2022 yılında göndereceğiz. Yöremize uygun yerli tohumlar ile leblebi sektörünün dışa bağımlığınını azaltacağız” ifadelerine yer verdi.
Çerezlik Ayçekirdeğinde de Çeşit Belirliyoruz
Denizli heyetinin Eskişehir’deki toplantıdan sonra Edirne Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü’ne gittiğini söyleyen Başkan Tefenlili, Edirne ziyareti kapsamında Trakya Araştırma Enstitüsü’nde proje değerlendirme toplantısı gerçekleştirildiğini belirtti. Başkan Tefenlili “Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü’nde gerçekleşen toplantıda, 2019 yılında Denizli Ticaret Borsası, Pamukkale Üniversitesi, Tarım ve Orman İl Müdürlüğü ve Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü ile başladığımız ‘Çerezlik Ayçekirdeği Tohumu Islah Projesi’ni değerlendirdik. Projede bu yıl 3. senemizi tamamladık ve 3 sene sonunda elde ettiğimiz proje çıktılarını değerlendirdik. Gelinen aşamada, Çin’den gelen ayçekirdeği tohumunun önüne geçebilecek, hibrit, yerli, siyah çerezlik ayçekirdeği ve hibrit, yerli, beyaz ayçekirdeği tohumlarının aday çeşitlerini belirledik. Çeşitlerin belirlenmesi ile devam eden projede 2 yıl içinde yeni çeşitler tescile sunulacak” dedi.
Neden Bu Projeler Var?
DTB’nin 2 farklı ilde farklı paydaşlarla yürüttüğü projelerin amacı hakkında bilgi veren DTB Başkanı Tefenlili şu ifadereler yer verdi:
“Öncelikle Nükleer Teknikler Kullanılarak Leblebilik Nohut Islahı Projemize değinmek istiyorum. Leblebi imalatı şehrimiz için büyük öneme sahiptir. Fakat leblebilik nohut üretimi, bitkilerdeki hastalıklardan ve verim düşüklüğünden dolayı yapılamıyordu. İmalatçılarımız, leblebilik nohutu ya ülkemizdeki başka illerden ya da yurtdışından tedarik ediyordu. Bu soruna çözüm bulmak için paydaşımız olan dört kurum bir araya gelerek leblebi sektörünün ihtiyacı olan, kolay işlem görebilen, hastalıklara karşı dayanıklı, verimi yüksek ve iklim koşullarına uygun nohut tohumları geliştirmek için yola çıktık. Altı yıllık süreçte proje içerinde yer alan tüm kurumlarımızla uyum içerisinde çalışarak Uşak Ulubey, Burdur Yeşilova ve Denizli Tavas’ta deneme ekimleri, uygun tohum seçme çalışmaları yaptık. Yöremize uygun yerli tohumlar ile leblebi sektörünün dışa bağımlığınını azaltacağız.
Diğer Projemiz olan Çerezlik Ayçekirdeği Islah Projesi’nde ise hibrit tohum elde etmeye çalışıyoruz. Özellikle son yıllarda Çin’den gelen ithal ayçekirdeği piyasaya hakim oldu. Bu da ithalatın artmasına, dövizin yurtdışına çıkmasına neden oldu. Biz de bu konuda bir çalışma başlattık ve verimliliği, hektolitresi yüksek, tüketicinin tercih edeceği hibrit ayçekirdeği tohumları elde edeceğiz. Proje sonunda hem dövizimiz içeride kalacak hem de üreticilerimiz kazanacak. Her iki projede yer alan paydaşlarımıza ve yakın ilgilerinden dolayı PAÜ Rektörümüz Prof. Dr. Ahmet Kutluhan’a teşekkürlerimi sunuyorum”
Denizli Heyeti’nden Eskişehir ve Edirne’de Ziyaretler
Leblebilik Nohut Islahı ve Çerezlik Ayçekirdeği projelerini değerlendirmek için Eskişehir ve Edirne’ye giden Denizli heyeti Eskişehir’de Eskişehir Ticaret Borsası’nı (ETB) ziyaret ederek ETB Yönetim Kurulu Başkanı ve TOBB Yönetim Kurulu Üyesi Ömer Zeydan’dan Borsa’nın çalışmaları hakkında bilgi aldı. Denizli heyeti Borsa ziyareti sonrası Osmangazi Üniversitesi’ni ziyaret ederek Osmangazi Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Kemal Şenocak ile görüştü.
Denizli heyeti Edirne ziyareti kapsamında ise Edirne Valisi Ekrem Canalp’ı ve Trakya Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Metin Aydoğdu ve Öğretim Üyesi Prof. Dr. Yalçın Kaya ile bir araya gelerek yapılan çalışmaları değerlendirdi.
Denizli Ticaret Borsası’nın Eskişehir ve Edirne programına Borsa Yönetim Kurulu Başkanı İbrahim Tefenlili, PAÜ Rektörü Prof. Dr. Ahmet Kutluhan, PAÜ Biyoloji Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ali Ramazan Alan, Borsa Yönetim Kurulu Başkan Yardımcısı Halil Pekdemir, Yönetim Kurulu Üyeleri Özay Tanrıverdi, Cemal Kobaş, Genel Sekteri Ali Şahin, Ziraat Mühendisi Özgen Özeren ve Denizli Tarım ve Orman İl Müdürlüğü’nde görevli Ziraat Mühendisi Şahin Şentürk katıldı.
Ayçekirdeği kökeni Kuzey Afrikaya dayanır. M.ö. 3000 yıllarında Amerikan Hint kabilelerinin ortak ürünü olan ayçekirdeği bugünün Arizona ve Yeni Meksika civarlarında yetiştirildi. Ayçekirdeği o yıllarda Hintli kabilelerde yaygınlaşmıştır; ekmek ve keklerin içine lezzet katardı. Birçok kabilede yiyeceklerin içine koyarlardı. Ayrıca ayçekirdeği kuruyemiş olarak da tüketilirdi. Yaklaşık 5000 yıllık geçmişi olan ayçekirdeği daha sonra Avrupaya ayçekirdeği yetiştiriciliği, İspanyol kaşifler tarafından 1500 yıllarında götürülmüştür.
Anavatanı Amerika kıtası olan ayçekirdeği; ülkemizde en yaygın olarak Marmara bölgesinde yetiştirilir. Ayçekirdeği kuruyemiş olarak Akdeniz ülkelerinde tüketimi yaygındır. Kuruyemişçilerde, marketlerde en önde gelen ürün olan ayçekirdeği günümüzde stadyum yiyeceği olarak da anılır. ülkemizde Trakya-Marmara, Akdeniz ve Orta Anadoluda yetiştirilir. Güneşin hareketlerini izleyerek ona doğru döndüğü ve güneş battıktan sonra yapraklarını kapattığı için günebakan, gündöndü ve günçiçeği olarak da tanımlanır. Ayçekirdeği bitkisinin 1-5 metre uzunluğunda tüylü bir gövdesi ve genelde irice bir tepsiye benzeyen, çevresi sarı çiçeklerle süslü ve ortasında ise çekirdekli yer alan bir başı vardır. Kurutulup tuzlu, tuzsuz ve az tuzlu (salamura) olarak kavrulduktan sonra kuruyemiş olarak tüketilen çekirdeklerinden bazı ülkelerde ekmek içinde ve kahveye benzer içecek olarak da faydalanılır. Dünyadaki başlıca ayçekirdeği üreticileri sırasıyla Rusya, Ukrayna, Arjantin, çin, Hindistan, ABD, Türkiye ve Bulgaristandır.
